راه های رسیدن به خوش اخلاقی در خانواده و اجتماع

به موضوع اخلاق در آموزه های نبوی، علوی و حسنی و سیره اهل بیت(ع) اشاره کرد و گفت: اگر می‌خواهیم ببینیم که ضیافة الله در وجود ما محقق شده، باید جانمان را به نسخه طبیب عالم عرضه نماییم. امیرالمؤمنین(ع) در شأن پیامبر(ص) فرمود «طَبِیبٌ دَوَّارٌ بِطِبِّهِ»(نهج‌البلاغه/خطبه۱۰۸). این طبیب دلسوز عالم در ابتدای ماه رمضان نسخه‌ای شفابخش برای جان‌های ما بیان کرده است که همان خطبه شعبانیه است. باید توجه داشت که این نسخه چه اندازه در قلب و روح ما اثرگذار بوده است.

نقش اخلاق در سیر و سلوک معنوی

مدیر مدرسه علمیه امام صادق(ع) بیجار با بیان این که ماه رمضان بهترین فرصتی برای شروع سیر و سلوک خوش‌اخلاقی بود، ادامه داد: یکی از مهم‌ترین موارد نسخه شفاء بخش رمضان، خوش اخلاقی بود: «مَنْ حَسَّنَ مِنْکمْ فِی هَذَا الشَّهْرِ خُلُقَهُ کانَ لَهُ جَوَازاً عَلَی الصِّرَاطِ یوْمَ تَزِلُّ فِیهِ الْأَقْدَامُ»(عیون أخبار الرضا(ع)/ج۱/ص۲۹۶). حُسن خُلق، از صفات الهی و از رحمت الهی نشأت می‌گیرد؛ چنان که به پیامبرش به عنوان الگوی برتر حسن خلق می‌فرماید: «فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ… »(آل‌عمران/۱۵۹) – به سبب لطف و رحمت الهی بود که با آنان نرم خویی و مهربانی کردی-. اصولا حُسن خلق هم‌سوی با اصل ایمان است و اِکمال ایمان ما در گرو حُسن خلق ماست: «اکمَلُکمْ ایماناً احْسَنُکمْ خُلْقاً»(بحار الانوار/ج۶۸/ص۳۸۷).

چهره خندان، محبوب خداوند

وی در این رابطه به روایتی حضرت علی فرمود «الْمُؤْمِنُ دَائِمٌ‌ نَشَاطُهُ‌». (بحار الأنوار /ج۲۶/ص۷۵) اشاره کرد و گفت: حضرت عیسی و حضرت یحیی دو پیامبر آخر قوم بنی‌اسرائیل بودند. روزی این دو پیامبر در جائی به هم رسیدند، حضرت یحیی دید که حضرت عیسی خنده بر لب دارد و مسرور است، گفت: از چیست که تو را به صورت افراد غافل می‌بینم؟ گویا از عذاب الهی ایمن می‌باشی؟ حضرت عیسی در پاسخ فرمود: از چیست که تو را گرفته خاطر و ناراحت می‌بینم؟ گویا از رحمت خدا نا اُمید می‌باشی؟ خداوند به آنها وحی کرد: «محبوب‌ترین شخص از میان شما نزد من، کسی است که خنده‌رو باشد»(الامام الکاظم(علیه‌السلام): کَانَ یَحْیَی بْنُ زَکَرِیَّا یَبْکِی وَ لَا یَضْحَکُ وَ کَانَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ یَضْحَکُ وَ یَبْکِی وَ کَانَ الَّذِی یَصْنَعُ عِیسَی أَفْضَلَ مِنَ الَّذِی کَانَ یَصْنَعُ یَحْیَی(الکافی/ج۲/ص۶۶۵)).

برخی از آثار دنیوی اُخروی حُسن خلق

کارشناس تاریخ اسلام به برخی از آثار دنیوی و اخروی حسن خلق اشاره کرد و عنوان داشت: مهمترین این آثار این است که کسی که دارای اخلاق حسنه باشد، راه‌های زندگی برایش هموار می‌گردد: «مَنْ حَسُنَ خُلْقُهُ سَهُلَتْ لَهُ طُرُقُهُ»(شرح غررالحکم/ج۴/ص۵۵۸)؛ روابط صمیمانه‌اش با مردم مستحکم می‌شود: «حُسْنُ الْخُلْقِ یُثَبِّتُ الْمَوَدَّة»(بحارالانوار/ج۷۱/ص۳۸۹)؛ «طَلَبْتُ‌ صُحْبَةَ النَّاسِ فَوَجَدْتُهَا فِی حُسْنِ الْخُلُق»(مستدرک الوسائل/ج۱۲/ص۱۷۴).؛ رزق و روزی‌اش برکت می‌یابد، چون گنج‌های روزی در خوش اخلاقی است: «فی سِعَةِ الْاَخلاقِ ُنُوزُ ْاَرزاقِ»(همان/ج۷۵/ص۵۳)؛ عمرش طولانی و زندگانی‌اش سامان می‌یابد: «اِنَّ الْبِرَّ وَ حُسْنَ الْخُلْقِ یَعْمُرانِ الدَّیارَ وَ یَزیدانِ فِی الْاَعْمارِ»(همان/ج۷۱/ص۳۹۵). ؛ گناهانش آمرزیده می شود: «اِنَّ الْخُلْقَ الْحَسَنَ یُمیثُ الْخَطیئَهَ کَما تُمیثُ الشَّمْسُ الْجَلید»(بحارالانوار/ج۱۶/ص۲۹۸).؛ حساب آسان می شود: «حَسَّنْ خُلْقَکَ یُخَفِّفِ اللهُ حِسابَکَ»(امالی صدوق/ص۲۱۰)؛ درجات اخرویش ارتقاء پیداکرده و همنشین با انبیاء الهی می شود: «اِنَّ الْعَبْدَ لَیَبْلُغُ بِحُسْنِ خُلْقِهِ عَظیمَ دَرجاتِ الاخِرَهِ وَ اَشْرَفَ‌ الْمَنازِلِ وَ اِنَّهُ ضَعیفُ الْعِبادَةِ»(بحارالانوار/ج۵/ص۳۰۶). و مهمترین این که پیامبر(ص) فرمودند: «أَقْرَبُکُمْ مِنِّی مَجْلِساً یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَحْسَنُکُمْ خُلُقاً»، فرمود نزدیکترین شما به من از نظر مقام در روز قیامت، کسی است که خوش اخلاق باشد و به خانواده خود نیکی نماید». »(وسائل الشیعة/ج۱۲/ص۱۵۳).

الگوهای حُسن خلق

حجت الاسلام حکیمی فرد با بیان این که براساس روایات اهل بیت(ع) حُسن خلق، نماد بارز اسلام و مسلمانی است: «الإسلامُ‌ حُسنُ‌ الخُلقِ» (میزان الحکمة/ج۵/ص۳۷۲) به نمونه هایی از الگوهای حسن خلق اشاره کرد و افزود: نمونه بارزش هم نقلی است که جناب ابن شهر آشوب درباره امام باقر علیه الصلاة و السلام دارد: روزی یک مسیحی به حضرت جسارت کرد و گفت: تو بقر هستی [بقر یعنی گاو]! حضرت فرمود: نه من باقر هستم، یعنی شکافندۀ علوم. آن نصرانی ادامه داد: تو پسر زن آشپز هستی؛ حضرت فرمود: طبّاخی کار اوست و ننگ و عار نیست. او گفت: تو پسر زن سیاه پوست بد دهان هستی! -الله اکبر! از حلم و کظم غیظ حضرت! چقدر خوشبختیم که چنین انسان‌هایی را خدای متعال امام ما قرار داده است- حضرت در جواب آن نصرانی فرمودند: اگر راست می‌گوئی خداوند او را ببخشد و اگر دروغ می‌گوئی خداوند تو را بیامرزد. مرحوم ابن شهر آشوب می‌نویسد: «فَأَسْلَمَ النَّصْرَانِی‌»- نصرانی مسلمان شد-. (مناقب آل أبی طالب(ع)/ج‌۴/ص۲۰۷)

مدیر مدرسه علمیه امام صادق(ع) بیجار اظهار کرد: در این رابطه امیرالمؤمنین(ع) فرمود: بهترین همنشین و رفیق قبر و قیامت انسان، همین خوش اخلاقی است و سرآغاز نامه اعمال مؤمن هم خوش اخلاقی است: «حُسْنُ الْخُلُقِ خَیْرُ قَرِینٍ وَ عُنْوَانُ‌ صَحِیفَةِ الْمُؤْمِنِ‌ حُسْنُ‌ خُلُقِهِ‌»(تحف العقول/ص۲۰۰) یعنی آنچه در عنوان و سرلوحۀ نامۀ اعمال انسان قرار می‌گیرد، بهترین، مهم‌ترین و قدرجامع همه اعمال نیک اوست؛ آن صدر الاعمال، حُسن خلق است. این سرلوحه بودن، نشان دهنده اهمیت کلیدی اخلاق در نامه اعمال انسان است.

مهارخشم را از مالک اشتر بیاموزیم

کارشناس تاریخ اسلام به نمونه دیگر از حسن خلق در تاریخ اشاره کرد و عنوان داشت: مالک اشتر روزی از بازار کوفه می‌گذشت، با لباسی بسیار ساده و به شیوۀ فقرا عبور می‌کرد. یکی از بازاریان در مغازه‌اش نشسته بود، چون مالک را دید، به نظرش خوار و کوچک جلوه کرد و از روی استخفاف کلوخی را به سوی او انداخت. مالک به او التفات ننمود و رفت. فردی که مالک را می‌شناخت و این واقعه را دید، به آن بازاری گفت: وای بر تو هیچ فهمیدی به چه کسی اهانت کردی؟ گفت: نه، گفت: او مالک اشتر، یار علی(ع) بود. آن مرد لرزه به اندامش افتاد و دنبال مالک روانه شد که از او عذرخواهی کند، دید به مسجدی آمده و مشغول نماز است. صبر کرد تا نمازش تمام شد، خود را بر دست و پای او انداخت و پای او را می‌بوسید. مالک سر او را بلند کرد و گفت: این چه کاری است که می‌کنی؟ گفت: عذر گناهی که از من صادر شده است که تو را نشناخته بودم. مالک گفت: به خدا سوگند که به مسجد نیامدم مگر برای تو استغفار کنم و طلب آمرزش نمایم.

اهمیت خوش اخلاقی با خانواده

وی به جایگاه حسن خلق در خانواده اشاره کرد و بیان داشت: براساس روایت و سیره اهل بیت(ع) برای شروع سیر و سلوک حُسن خلق، از خانواده باید شروع کرد؛ پیامبر(ص) فرمود: «خَیْرُکُمْ خَیْرُکُمْ‌ لِأَهْلِهِ‌ وَ أَنَا خَیْرُکُمْ لِأَهْلِی‌»(مکارم الأخلاق/ص۲۱۶). علمای شیعه مانند علامه طباطبایی به عنوان ریاضت و ذکر مخصوص به شاگردانشان می‌گفتند که «بهترین ریاضت شما اخلاق خوب با همسر در خانواده است».

حجت الاسلام حکیمی فر در پایان افزود: آنچه از سخنان اهل بیت(ع) بدست می آید این است که انسان خوش اخلاق بدون شک در بهشت است و بد اخلاق در جهنم: «عَلَیْکُمْ بِحُسْنِ الْخُلُقِ فَإِنَ‌ حُسْنَ‌ الْخُلُقِ‌ فِی‌ الْجَنَّةِ لَا مَحَالَةَ وَ إِیَّاکُمْ وَ سُوءَ الْخُلُقِ فَإِنَّ سُوءَ الْخُلُقِ فِی النَّارِ لَا مَحَالَة»(بحار الأنوار/ج۱۰/ص۳۶۹).