لیله الرغائب”حقیت یا افسانه

ریشه و اساس این نامگذاری و این اعمال روایتی است که در برخی از کتاب های دعا و حدیث در اعمال ماه رجب به نقل از پیامبر اکرم (ص) نقل شده است.

انجام اعمال لیله الرغائب در میان عوام اهل سنت و شیعه رواج داشته و دارد مخصوصا در سالهای اخیر با برنامه ها و تبلیغات گسترده صدا وسیما توجه عامه مردم به آن بیشتر شده است. در این گفتار کوتاه این روایت را از جهت متن و سند مورد بررسی قرار می دهیم:

اصل این حدیث در منابع اهل سنت است و از این طریق و به نقل از آنها وارد کتابهای دعائی و روایتی شیعه شده است. این حدیث در منابع دعائی و حدیثی شیعه برای اولین بار توسط ابن طاووس (متوفای ۶۶۴ ه‍- ق‌) در کتاب ” إقبال الأعمال” روایت شده است و بعد از آن علامه حلی (متوفای ۷۲۶ ه‍- ق‌) در اجازه کبیرش به بنی زهره، با سندی عامی، که بسیاری از رجال آن از مجاهیل هستند، نقل می‌کند، اما در کتب علامه حتی اشاره‌ای هم به این روایت نشده است. بسیاری از محدثین و فقها شیعه و اهل سنت روایت فوق را ضعیف، جعلی و غیر قابل اعتماد دانسته اند:

مرحوم علامه مجلسی(متوفی ۱۱۱۰ ه‍- ق‌) درکتاب در اعمال ماه رجب می گوید: “و قد ذکروا فی کتب الأدعیه صلاه خاصه لکل لیله من هذا الشهر، و حیث لم أجد لها سندا معتبرا لم أحب أن أوردها، و حیث کانت مشهوره جدا فقد أوردتها على سبیل الإجمال” ( زاد المعاد،ص۴۰)

در کتب ادعیه برای هر شب از ماه رجب نماز مخصوصی را ذکر کرده اند و چون سند معتبری ندارد دوست ندارم آنها را ذکر کنم اما به جهت آن که جدا مشهور است اجمالا آنها را ذکر میکنم.

پس از بیان اجمالی نماز هر شب از ماه رجب (ص۴۲) می گوید:” و ذکر لکل من هذه الصلوات ثواب کثیر لم نذکره بناء على عدم الاعتماد على السند، …… و بعضها الطویل منها و التی تقع بین صلاتی المغرب و العشاء و یجب أن تقع بعد دخول وقت العشاء لا یخلو أداؤها من إشکال، و لهذا لم نورد فی هذه الرساله صلاه لیله الرغائب المشهوره مع أنها منقوله عن طرق العامه”

برای هر یک از این نمازها ثواب فراوانی بیان شده که به دلیل غیر قابل اعتماد بودن سند از ذکر آنها خود داری میکنم، و بعضی از نمازهای ذکر شده طولانی است و باید بین نماز مغرب و عشا خوانده شود و ناچار بعد از داخل شدن وقت نماز عشا خوانده می شود و این خالی از اشکال نیست، به این جهت و به دلیل عامی بودن سند، نماز لیله الرغائب را در این رساله ذکر نکردم.

مرحوم علامه محمد تقی شوشتری (متوفی ۱۴۱۶ ه‍- ق‌) حدیث را به دلیل عامی بودن غیر معتبر و غیر قابل اعتماد می‌داند (النجعه فی شرح اللمعه، ج‌۳، ص: ۱۰۳٫)

مرحوم آیت الله فاضل لنکرانی در جواب سؤال از مستحب بودن نماز رغائب در اولین شب جمعه از ماه رجب و روزه روز پنج‌شنبه قبل از آن می‌گوید: فضیلت لیله الرغائب و روزه روز پنج شنبه قبل از آن را علامه مجلسی در اجازه علامه به بنی زهره و از کتاب اقبال روایت کرده است که در اعتبار هر دو روایت تأمل و اشکال است و لذا حکم به استحباب نماز لیله الرغائب و روزه روز قبل از آن مشکل است (جامع المسائل،ج۲، ص۱۷۲)

ابن الجوزی (متوفای ۵۹۷ ه‍- ق‌ ) بعد از نقل حیث با متنی مانند متن اقبال و ابن طاووس(ره) می گوید: “هذا حدیث موضوع على رسول الله صلى الله علیه وسلم، و قد اتهموا به ابن جهیم و نسبوه إلى الکذب، وسمعت شیخنا عبد الوهاب الحافظ یقول: رجاله مجهولون، وقد فتشت علیهم جمیع الکتب فما وجدتهم.” قال المصنف: قلت: ولقد أبدع من وضعها.” (الموضوعات لابن الجوزی،ج۲،ص۱۲۶)

این حدیث به نام رسول خدا جعل شده است و ابن جهیم متهم به این جعل است که او را درغگو می‌دانند، و من از شیخمان عبد الوهاب الحافظ شنیدم می گفت: تمامی رجال این حدیث از مجاهیل هستند و من تمامی کتب را جستجو کردم و نامی از آنان نیاقتم. ابن جوزی می‌‌گوید: واضع این حدیث از بدعت گذاران است.

ابن اثیر (متوفی۶۰۶ ه‍- ق‌) نیز حدیث را جعلی می‌داند ( جامع الاصول، ج۶، ص۱۵۴، ح۴۲۶۸)

نووی (متوفی ۶۷۶ ه‍- ق‌) می‌گوید: ” إِنَّهَا بِدْعَهٌ مُنْکَرَهٌ مِنَ الْبِدَعِ الَّتِی هِیَ ضَلَالَهٌ وَ جَهَالَهٌ وَ فِیهَا مُنْکَرَاتٌ ظَاهِرَهٌ وَ قَدْ صَنَّفَ جَمَاعَهٌ مِنَ الْأَئِمَّهِ مُصَنَّفَاتٍ نَفِیسَهً فِی تَقْبِیحِهَا وَ تَضْلِیلِ مُصَلِّیهَا وَمُبْتَدِعِهَا وَ دَلَائِلِ قبحها و بطلانها و تضلل فَاعِلِهَا أَکْثَرَ مِنْ أَنْ تُحْصَرَ وَ اللَّهُ أَعْلَمُ.” (شرح صحیح مسلم، ج۸، ص۲۰)

نماز لیله الرغائب بدعتی است زشت و ناپسند، بدعتی که نتیجه آن گمراهی و جهالت است و در آن امور غیرمشروع و ناپسند روشن و واضحی است، و گروهی از بزرگان علم حدیث کتابهای بسیاری در تقبیح و در گمراهی بودن کسی که این نماز را می‌خواند و کسی که آن را جعل کرده و این بدعت را گذاشته و در دلائل زشتی و بطلان این بدعت و گمراهی کسی که آن را انجام می دهد، نوشته اند.

با توجه به مخالفت شدید بزرگان حدیث اهل ‌سنت که سند این روایت را بسیار ضعیف دانسته و عمل لیله الرغائب را بدعتی ‌بزرگ و گمراهی آشکاری بر شمرده‌اند، و با توجه به ضعیف و غیر قابل اعتماد بودن این حدیث نزد بسیاری از محدثین و فقهای شیعه شکی در جعلی بودن حدیث ” لیله الرغائب” و یا “صلاه الرغائب” باقی نمی‌ماند. حتی اگر این حدیث باسندی صحیح هم جعل شده بود متن حدیث به روشنی دلالت بر جعلی بودن آن می‌کند.

نگاهی اجمالی به متن حدیث

متن حدیث در اقبال و اجازه علامه به بنی زهره و روایت ابن الجوزی تقریبا همانند است. ابن طاووس (ره) در اعمال ماه رجب از قول رسوخدا (ص) چنین نقل می کند:” لا تغفلوا عن أوّل لیله جمعه منه، فإنّها لیله تسمّیها الملائکه لیله الرغائب، و ذلک انّه إذا مضى ثلث اللیل لم یبق ملک فی السماوات و الأرض الّا یجتمعون فی الکعبه و حوالیها، و یطّلع اللّه علیهم اطلاعه فیقول لهم: یا ملائکتی سلونی ما شئتم، فیقولون: ربنا حاجتنا إلیک ان تغفر لصوّام رجب، فیقول اللّه تبارک و تعالى: قد فعلت ذلک. ثم قال رسول اللّه صلّى اللّه علیه و آله: ما من أحد صام یوم الخمیس أوّل خمیس من رجب ثم یصلّى بین العشاء و العتمه اثنتی عشره رکعه، یفصل بین کلّ رکعتین بتسلیمه……. ثم قال رسول اللّه صلّى اللّه علیه و آله: و الذی نفسی بیده لا یصلّی عبد أو أمه هذه الصلاه إلّا غفر اللّه له جمیع ذنوبه، و لو کانت ذنوبه مثل زبد البحر و عدد الرّمل و وزن الجبال و عدد اوراق الأشجار، و یشفع یوم القیامه فی سبعمائه من أهل بیته ممّن قد استوجب النار” (اقبال الأعمال،ج۲،ص۱۵۳)

رسول خدا (ص) فرمودند: از اولین شب جمعه در ماه رجب غافل نشوید. زیرا شبى است که فرشتگان آن را «لیله الرغائب» مى‏نامند. این نامگذارى به این جهت است که هنگامى که یک سوم از شب گذشت هیچ فرشته‏اى در آسمان‏ها و زمین نمى‏ماند مگر این که در کعبه و اطراف آن جمع مى‏شوند. و خداوند ناگهان بر آنان وارد شده و مى‏فرماید: اى فرشتگانم هر چه مى‏خواهید از من درخواست کنید. فرشتگان عرض مى‏کنند: حاجت ما این است که از روزه‏داران رجب درگذرى. خداوند مى‏فرماید: این کار را انجام دادم.

سپس رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله و سلّم فرمودند: کسى که روز پنجشنبه اول رجب را روزه گرفته و سپس بین نماز مغرب و عشا دوازده رکعت نماز بجا آورده هر دو رکعت به یک سلام‏ و … سپس رسول خدا فرمودند: قسم به کسى که جانم در دست اوست، هیچ مرد وزنی این نماز را بجا نمى‏آورد، مگر این که خداوند گناهان او را مى‏بخشد حتی اگر گناهان او مثل کف روی دریا و به عدد شنها و به وزن کوهها و به عدد برگهاى درختان باشد، و روز قیامت هفتصد نفر از خویشان خود را که همگى سزاوار آتش باشند شفاعت مى‏کند.

مخالفت حدیث”لیله الرغائب” با قرآن

این جمله از حدیث را چگونه می توان توجیه کرد “و یطّلع اللّه علیهم اطلاعه فیقول لهم…”و خداوند ناگهان بر آنان وارد شده و مى‏فرماید … آیا این به معنای تنزل شأن خداوند درحد مدیر وفرمانده‌ای که ناگهان به نیروهای تحت فرمان خود سرکشی می کند نیست؟! آیا این به معنای نسبت جسمیت و مکان به خدا نیست ؟!

این قسمت از حدیث به جز به تمسخر گرفتن عبادت و نماز و سوق دادن مردم به گناه و تجارت پیشگی در عبادت و بندگی خدا و دور شدن از روح عبادت و عمل صالح و حقیت ایمان معنا ومفهومی نمی‌تواند داشته باشد ” هیچ مرد وزنی این نماز را بجا نمى‏آورد، مگر این که خداوند گناهان او را مى‏بخشد حتی اگر گناهان او مثل کف روی دریا و به عدد شنها و به وزن کوهها و به عدد برگهاى درختان باشد، و روز قیامت هفتصد نفر از خویشان خود را که همگى سزاوار آتش باشند شفاعت مى‏کند.”

چیزی را که این حدیث القا می کند با تمامی آموزه های قرآنی و روائی درباب ایمان، عبادت، عمل صالح، توبه، مغفرت الهی، قرب الی الله، هدف از بعثت انبیا، عالم پس از مرگ، مراتب و درجات مؤمنین درعالم دیگر، شفاعت و…. در تضاد است و از مصادیق بارز این حدیث نبوی است که می فرماید : ” وَ مَا خَالَفَ کِتَابَ اللَّهِ فَلَیْسَ مِنْ حَدِیثِی” (قرب الإسناد ، ص۹۲ ) آن چه مخالف کتاب خدا باشد حدیث و سخن من نیست.”

و” إِنَّ عَلَى کُلِّ حَقٍّ حَقِیقَهً وَ عَلَى کُلِّ صَوَابٍ نُوراً فَمَا وَافَقَ کِتَابَ اللَّهِ فَخُذُوهُ وَ مَا خَالَفَ کِتَابَ اللَّهِ فَدَعُوهُ.” (الکافی ، ج‌۱، ص: ۶۹) برای هر حقی علامت ونشانه ای است وبرای هر امر استوار و حقی نور و هدایتی، پس آنچه را موافق کتاب خدا یافتید قبول کنید و آنچه مخالف کتاب خدا است ترک کنید.