رابطه حفظ کرامت انسان و پیشرفت جامعه در قران کریم

رابطه حفظ کرامت انسان و پیشرفت جامعه در قران کریم

دکتر علی موسی عرفانی
مجموعه ای از آیات قران، مسئلۀ چرائی حفظ کرامت انسان را با نمایاندن نقش و تأثیرات آن در مسیر ثبات، أمنیت و رشد و تکامل جامعه بشری لازم دانسته است؛ از نگاه قران، انسان گرچه بدلیل اجتماعی و مدنی بودنش ناگریز به زندگی اجتماعی تن داده، اما خوئ استخدام طلبی و غریزۀ اشباع نشدنی او همواره نوعی تزاحم و تصدیع در میان انسانها بوجود می‌آورد و حرکت به سوی ترقی و پیشرفت جامعه را با کندی مواجه می‌سازد، این پدیده زمانی به یک تهدید تبدیل می‌شود که انسان برای إشباع خواسته‌های شخصی، دست به استخدام همنوع خود بزند و با اتکاء به زور و قدرت و جایگاه و مقام، انواع امتیازات کاذبی برای خود قایل شود، اینجا است که مهمترین ارکان پیشرفت جامعه «عدالت و أمینت» آسیب دیده و حرکت رو به ترقی جامعه را متوقف می‌سازد؛ قران کریم برخی از شواهد عینی آن را در بخش قصص انبیاء مطرح نموده است، اما در مجموع برای تأکید و توجه به حفظ عدالت و امنیت، مسئلۀ کرامت ذاتی انسان را در میان کشیده و این موضوع را در سراسر آیات پر رنگ جلوه داده است، چنانچه ابتداء در اصلاح نوع نگرش به انسان در یک دستور مهم اعلان می‌نماید «يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَأُنْثَى وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ» در آیۀ دیگری می‌فرماید «ا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّکُمُ الَّذِي خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَةٍ وَخَلَقَ مِنْهَا زَوْجَهَا وَبَثَّ مِنْهُمَا رِجَالًا کَثِيرًا وَنِسَاءً» آیات فوق نخستین پایۀ نظام اجتماعی اسلام را اشاره رفته است که انسان باید دیگر همنوعان خود را به دور از هرگونه امتیازات اعتباری، با دیدۀ کرامت ذاتی نگریست.
این نگرش تکریم آمیز، لوازماتی را در پی خواهد داشت، چنانچه نگاهی کلی به آیات اخلاقی قران نشان می‌دهد که «حفظ عدالت و امنیت اخلاقی» از بارز ترین لوازمات بار شده بر کرامت ذاتی انسان می‌باشد، لذا است که دستورات اخلاقی عدالت در اغلب آیات قران نه فقط با قید و شرطی محدود نشده بلکه رعایت آن نسبت به کافران و مشرکان نیز به صراحت مورد تأکید واقع شده است؛ با توجه به اینکه شرک و کفر بزرگترین گناه و ریشۀ أصلی همه مفاسد روی زمین است، می‌توان پرسید که کافران و مشرکان چه ویژگی دارند که این همه در حفظ عدالت نسبت به آنان تأکید می‌شود؟ تنها دلیلی که برای آن وجود دارد این است که آنان از کرامت ذاتی بر خوردارند و نفی عدالت مساوی با نفی کرامت خدادای آنان است.
همچنان، هر جا مسئلۀ امنیت در قران موضوع بحث واقع شده با کرامت انسان گره خورده است، از جمله تمامی آیات قران در باب قصاص و مجازات که به ظاهر، فلسفه ای جزء تأمین امنیت جامعه ندارد، برای جلوگیری از نقصان یا جبران کمبودیهای ارزش انسانی مطرح گشته است، چنانچه قران در مجازات تهدید کنندگان حیات انسان ها اعلان می‌دارد که «مَنْ قَتَلَ نَفْسًا بِغَيْرِ نَفْسٍ أَوْ فَسَادٍ فِي الْأَرْضِ فَكَأَنَّمَا قَتَلَ النَّاسَ جَمِيعًا وَمَنْ أَحْيَاهَا فَكَأَنَّمَا أَحْيَا النَّاسَ جَمِيعًا»
یکی دیگر از آیات زیبایی که در این باب حایز اهمیت است آیه 126 سوره بقره می‌باشد، آنگهاه که حضرت ابراهیم از خدای خود در تأمین امنیت و رفاه ساکنان آیندۀ شهر مکه را درخواست نمود، گرچه برای اظهار تبری از کافران، دعای خود را مختص به مؤمنین کرد، «رَبِّ اجْعَلْ هَذَا بَلَدًا آمِنًا وَارْزُقْ أَهْلَهُ مِنَ الثَّمَرَاتِ مَنْ آمَنَ مِنْهُمْ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ» پروردگارا، این شهر را مکان امن و امان قرار ده و ساکنانی را که به خداو آخرت ایمان داشته باشند از رزق و روزی خویش متنعم فرما؛ اما خداوند در جواب می‌فرماید که امنیت و رفاه، کاری به مکتب و اندیشه ندارد، بلکه این مقوله با کرامت ذاتی نوع بشر مرتبط است و همه بدان نیاز دارند، بنابراین، در پاسخ به دعای ایشان فرمودند: «وَمَنْ كَفَرَ فَأُمَتِّعُهُ قَلِيلًا» من به کافران نیز این نعمت را در دنیا خواهم داد و این یک سنت الهی است که به تعبیر استاد قرائتی: حتی با دعای حضرت ابراهیم نیز خدشه بردار نیست.
به همین طریق، نوع آیات متعلق به أمینت و نظم اجتماعی، از وفای به عهد و پیمان، رعایت عدل و انصاف گرفته تا نکوهش قتل و کشتار و جنایات جنگی، و در ادامه، جزا و سزای متنوع دنیوی و اخروی، از لوازمات بارشده بر أصل کرامت ذاتی انسان بوده است که در استقرار عدالت و أمینت «دو پایۀ مهم پیشرفت جوامع انسانی» نقشی تعیین کننده دارد، چنانچه این مقوله بدلیل جایگاه ممتاز آن در تفکرات فلسفی اخلاقی تمامی ادیان، امروزه به عنوان مبنای اساسی اسناد حقوق بشر، مورد توافق دانشمندان قرار گرفته و به نوبۀ خود، برای هدفی مانند حفظ نظم و انضباط و ترقی جامعۀ بشری تدوین شده است، و این در واقع مهر تأئید بر این پیام مشترک آیات قران است که «حفظ کرامت انسان اساس پیشرفت جامعه بشری است» و باید بدان احترام گذاشته شود.